خلاقیت (۳)
خلاقیت (۳)
عواملي كه مانع خلاقيت مي‌شوند :
«گيلفورد» در اين باره ويژگيهاي زير را نام برده است كه عبارتند از: سلطه‌گري، منفي‌بافي، مقاومت، ترس، عيب‌جويي، انتقاد از ديگران، سازشكاري، تسليم در برابر قدرت كمرويي. از موانع ديگر كه بر سر راه خلاقيت دانش‌آموزان قرار دارند، عبارتند از:
1ـ عدم اعتماد به نفس
2ـ تمايل به همرنگي
3ـ عكس‌العمل منفي
4ـ حذف خيالبافي
5ـ پيش‌داوريها
6ـ ترس از انحراف وسعي در همنوايي با اجتماع
7ـ ارزشها و هنجاري‌هاي فرهنگي .
نقش معلم در پرورش خلاقيت :
پال تورنس (1985) در تحقيقات خود به اين نتيجه رسيد كه خصوصيات مربي و شيوه‌هاي آموزش وي مي‌تواند به افزايش تفكر خلاق بيانجامد. مربياني كه از شيوه كودك ـ محور در آموزش خود استفاده مي‌كنند، كودكان را نسبت به محركات محيطي پيرامون حساس مي‌نمايند. از تأكيد بر الگوهاي قالبي اجتناب مي‌ورزند و كلاس را چنان سازماندهي مي‌نمايند كه محيطي تنوع و خلاق ايجاد شود. در نتيجه اين روش موجب افزايش و رشد خلاقيت در كودكان مي‌شود. بررسي انجام شده نشان مي‌دهد معلماني كه خودخواهان تغيير در روشهاي تدريس روزانه‌شان هستند، توان يادگيري آفرينندگي را دارند. راهكارهاي آموزشي خلاقيت، محيطي انباشته از كنجكاوي و تنوع مي‌آفريند. «وايتهد» معتقد است كه شغل معلمي بايد از يك «قاطعيت ويژه» برخوردار باشد و معلمان موفق بايد بدقت بدانند كه شاگردانشان به يادگيري چه مطالبي نياز دارند و اين موضوع بايد مبتني بر استانداردها و اصول منطقه‌اي و مدرسه‌اي باشد و همچنين بايد آگاهي كامل از سطح نسبي وميزان استعدادها و خلاقيت دانش‌آموزان داشته باشند.
بررسي نحوه ارتباط آموزشي معلمان خلاق نشان داده كه آنها معمولاً از روشهاي زير استفاده مي‌كنند :
1ـ استفاده از حواس مختلف:
توجه به حواس مختلف و استفاده صحيح و بجا از آنها در فرايند يادگيري. مطالعات نشان داده است كه اين افراد از امكانات سمعي ـ بصر ي، كامپيوتري، كانالهاي ارتباطي و ديگر وسايل كمك آموزشي بيشتر بهره مي‌گيرند .
2ـ استفاده از تجربه‌هاي مستقيم:
(نقش پرورش دهندگان خلاقيت در فراهم آوردن زمينه براي دستكاري اشياء و تجربه و آزمايش، تشويق جهت پيدا كردن راههاي جديد، ترغيب فراگيران به حدس زدن جهت ابداع و نوآوري )
3ـ استفاده از روش بحث و گفتگوي آزاد و متقابل :
بكارگيري سخنان خود جوش و گفتگوي آزاد و متقابل و غير قالبي ، تشويق فراگيران به ارائه نظرات و انتقادات خود و فراهم آوردن شرايط مناسب براي داد و ستد اجتماعي و ذهني، پاسخ غير مستقيم به سئوالات كنجكاوانه آنها .
4ـ استفاده از روش فعال در تدريس :
تقويت قوه خلاقيت از طريق فعاليتهاي خودبخودي با تكيه بر تجربيات عيني و امكانات فراگير، رشد و توسعه آزادي عمل و استقلال فراگير، عدم تكيه برحافظه شناختي و تاكيد بر درك و فهم، تجزيه و تحليل، تركيب، ارزشيابي و حل مسئله در آموزشي. (روش اكتشافي)
5ـ استفاده از روش بارش مغزي يا كنكاش مغزي :
استفاده از روشهاي گوناگون جهت حل مساله، دادن فرصت لازم جهت تفكر عميق و طرح نظر خودبطور آزادانه، نقش راهنما داشتن معلم و شركت فعالانه فراگيران در جريان يادگيري .
6ـ استفاده تلفيقي از تفكر واگرا و همگرا :
ايجاد موازنه منطقي بين اين دو شيوه تفكر و استفاده از آنها در كنار هم. دادن فرصت به فراگيران در جهت كسب اصول و دانش و اطلاعات در رشتههاي گوناگون به صورت فردي يا گروهي و فراهم ساختن زمينه مساعد براي تفكر واگرا .
7ـ توجه به تفاوتهاي فردي :
دارا بودن شناخت از تفاوتهاي فردي فراگيران، تطبيق محتوا و روشهاي آموزشي و پرورش خلاقيت را دارند.
بنابراين خلاقيت توانايي ذاتي نيست، بلكه رويكردي روش شناسانه است كه بيشتر افراد مي‌توانند آن را بياموزند.
بطور خلاصه مي‌توان به اصول زير بنايي افزايش مهارت خلاقيت به ترتيب زير اشاره كرد :
1ـ نگرش متفاوت معلم به موضوعات درسي .
2ـ استفاده از روشهاي مختلف تدريس وراهكاريهاي متفاوت .
3ـ تغيير در ابزار ارزشيابي و سنجش .
راههاي ايجاد و پرورش خلاقيت :
علماي تعليم و تربيت، روشهاي متعددي براي آموزش خلاقيت پيشنهاد مي‌كنند كه اغلب مشابه به يكديگر است كه به برخي از آنها اشاره مي‌كنيم :
1ـ احترام به عقايد عادي و غير عادي كودكان .
2ـ طرح پرسشهاي برانگيزنده و محرك .
3ـ تشخيص و تميز استعدادهاي كودكان
4ـ دادن آزادي عمل به كودكان .
5ـ احترام به كودكان و ايمان داشتن به توانايي آنها.
6ـ تشويق زياد والدين در انجام كارهاي خلاق .
7ـ حاكم بودن ارزشها نه قوانين .
8ـ داشتن تصاوير ذهني مثبت از آينده كودكان خود .
9ـ احترام به تخيلات كودك
10ـ مشاهده اشياء از نزديك و دستكاري آنها .
11ـ تكميل كردن اشياء و امور ناقص، جملات ناتمام، داستانهاي ناقص، نقاشيها و تصاوير نيمه تمام و مبهم .
12ـ تدارك فرصتهاي مناسب يادگيري .
13ـ هدايت كودك به سوالات تازه .
14ـ واداشتن به كنجكاوي و كنكاشهاي ذهني .
«تورنس» اصولي براي توسعه تفكر خلاق از طريق مدرسه ارائه مي‌دهد :
1ـ حساس كردن دانش‌آموزان به محركهاي محيطي
2ـ تشويق به دستكاري اشياء
3ـ تشويق عقايد نو
4ـ ايجاد جوي خلاق در كلاس
5ـ آشنا كردن كودكان با فرايند خلاقيت
6ـ ارزشيابي و تشويق يادگيري خود انگيز
7ـ ايجاد فرصت براي تفكر خلاق
8ـ گسترش انتقاد سازنده
9ـ روحيه حادثه جو داشتن
10ـ كسب شناخت در رشتههاي گوناگون
11ـ ارزشمند داشتن تفكر خلاق
نتايج نظرسنجي از تعدادي معلمان در زمينه خلاقيت :
نتايج بدست آمده از نظرات تعدادي از دبيران مجرب، در زمينه عنوان مقاله به شرح زير مي‌باشد :
- اكثراً معتقدند كه ارتباط مستقيمي بين متون درسي و خلاقيت وجود دارد و محتواي درسي در عين پربار بودن بايد جالب و جذاب بوده و متناسب با نيازهاي فردي و اجتماعي طراحي شود. به روز بودن مطالب درسي، نقش مهمي در ايجاد خلاقيت داشته و زمينه‌ساز و تقويت كننده آن مي‌باشد .
- نحوه شناسايي دانش‌آموزان خلاق مي‌تواند استفاده از روش مشاهده رفتار (يا از طريق مشاهده كارهاي هنري ...) باشد.كه اين از طريق درگيري ذهني دانش‌آموز نسبت به مطالب درسي، از عملكرد دانش‌آموز و از طريق ايجاد انگيزه در آنان، طرح سوالات معلم از شاگرد و پاسخ غير معمول شاگرد به سوالات، انجام آزمايش و احترام به عقايد كودكان امكان پذير مي‌باشد .
ـ خصوصيات عمده معلمان خلاق را در: علاقه به مطالعه، پر تحرك بوده و فعاليت و پويايي، نوآوري در طرح درس، پشتكار و جديت، استفاده از حداقل امكانات جهت آموزش، داشتن ابتكار در تدريس، دارا بودن اعتماد به نفس، انعطاف‌پذيري، استفاده از فعاليتهاي فوق برنامه (رسمي ـ غير رسمي)، توجه به تفاوتهاي فردي دانش‌آموزان، استفاده از وسايل كمك آموزشي، منضبط بودن و دانش كافي مي‌دانند .
- عوامل مانع در تفكر خلاق راعبارتند از:
1ـ مسايل مالي و معيشتي (اقتصادي)
2ـ تبعيض قايل شدن
3ـ جمود فكري
4ـ عدم استفاده از وسايل كمك آموزشي
5ـ داشتن مشكلات روحي و عاطفي
6ـ بي‌حوصلگي و كمبود امكانات
7ـ استفاده از روشهاي سنتي در تدريس
8ـ تكيه بر نمره و امتحان
9ـ تفكر قالبي و همگرا .
راههاي ايجاد و پرروش خلاقيت :
1ـ ايجاد انگيزه در دانش‌آموزان
2ـ درگيري ذهني با مطالب درسي
3ـ طرح موضوعات جديد
4ـ ايجاد فضاي آموزشي مناسب
5ـ بكارگيري وسايل سمعي و بصري
6ـ تشويق دانش‌آموزان به تحقيق و پژوهش
7ـ احترام به دانش‌آموزان
8ـ اهميت دادن به فعاليتهاي فوق برنامه
9ـ مطالعه و تحقيق
نقش معلم را در پرورش خلاقيت بصورت نقش محوري و به عنوان سكان‌دار علم و دانش مي‌دانند و همچنين ايجاد نمودن روحيه پژوهش دردانش‌آموزان و ايجاد انگيزه، ابتكار و تشويق دانش‌آموزان به فعاليتهاي غير كلاسي و بالاخره نقش تحصيلات والدين و جو عاطفي حاكم بر خانواده، وضعيت اقتصادي مطلوب خانواده، استفاده از امكانات تفريحي و رفاهي سالم، ايجاد فضاي سالم و رواني در مدارس وتوجه به علايق و استعدادهاي دانش‌آموزان و كمك به انجام پژوهش و تحقيق را عامل مهمي در شكوفايي استعداد دانش‌آموزان مي‌دانند .
تنظیم و گردآوری :سمیه السادات علوی
منبع : كتاب مجموعه مقالات نخستين كنگره بين المللى - دانشگاه آزاد اسلامى
www.creativity.ir